Archiwum Instytutu Pileckiego
2020-03-06
Jeden z największych zbiorów cyfrowych dokumentów mówiących o losach Polski i jej obywateli w XX wieku wkrótce będzie dostępny w Czytelni Instytutu Pieleckiego.
Idea
Instytutu Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego od początku swojego istnienia zajmuje się gromadzeniem i udostępnianiem dokumentów ukazujących oblicza zeszłego stulecia. Wiele z nich było dotąd rozproszonych, nieodkrytych lub zapomnianych. Cześć znajdowała się w archiwach na innych kontynentach. By ułatwić pracę badaczom stworzyliśmy nowatorskie archiwum cyfrowe, dzięki któremu można w łatwy sposób zapoznawać się ze źródłami. Dążymy do zgromadzenia w jednym miejscu jak największej liczby archiwaliów. Dzięki temu kilka kliknięć wystarczy, by odkryć losy Polski i jej obywateli w XX wieku.
Na stronie internetowej www.archiwum.instytutpileckiego.pl będzie można zaznajomić się z opisem zbiorów dostępnych w Czytelni oraz uzyskać informacje potrzebne do zaplanowania wizyty. Z samymi dokumentami będzie można zapoznać się tylko w Czytelni zlokalizowanej w siedzibie Instytut Pileckiego.
Instytutu Pileckiego został stworzony w celu interdyscyplinarnej refleksji nad kluczowymi zagadnieniami XX wieku: dwoma totalitaryzmami – niemieckim i sowieckim. Dokumenty mówiące o konsekwencji ich działań, wraz z innymi materiałami o historii XX wieku, stanowią podstawę kolekcji archiwum cyfrowego. Materiały są pozyskiwane od instytucji, archiwów publicznych, organizacji społecznych, tak krajowych, jak i międzynarodowych, a także od osób prywatnych. Jako pierwsze zostały udostępnione dokumenty Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych (UNWCC), które stanowią świadectwo m.in. niemieckiej polityki okupacyjnej w Polsce, w tym także zbrodni Holocaustu oraz materiały z Bundesarchiv, opisujące m.in. sposób funkcjonowania niemieckiego aparatu terroru w okupowanej Polsce. Zbiory są stale rozbudowywane dzięki wysiłkom pracowników Instytut Pileckiego.
Mamy nadzieję, że zgromadzone przez nas zbiory wykorzystywane będą w badaniach zarówno historyków z Polski, jak i zagranicy, a wizyta w Czytelni Instytutu stanie się naturalnym odruchem w trakcie prac nad zagadnieniami związanymi z historią XX wieku. Ufamy, że dzięki naszym pracom wiedza o tym okresie, a także o roli i znaczeniu Polski w tym czasie, zostanie jeszcze bardziej odkryta i upowszechniona, zwłaszcza poza granicami naszego kraju.
Udostępniane zbiory
Dzięki porozumieniu pomiędzy Instytutem Pileckiego a Bundesarchiv miliony skanów kluczowych dokumentów dotyczących XX wieku, które są w posiadaniu niemieckiego archiwum trafiają do Polski. To przykład pierwszej i – dotychczas – jedynej tego typu współpracy polskiej instytucji badawczej z Federalnym Archiwum Niemieckim. Dzięki niej sukcesywnie w archiwum cyfrowym będą publikowane kolejne dokumenty z Niemiec.
Pierwsze trzy dostępne zespoły z Bundesarchiv to akta niemieckich posterunków policji w Polsce, sprawozdania osób sprawujących funkcje publiczne na obszarach na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej w latach 1919–1945 oraz sprawozdania administracji niemieckiej na zaanektowanych i okupowanych obszarach Polski, krajów bałtyckich i Związku Sowieckiego w latach 1939–1945. Udostępnione w pierwszej kolejności zbiory Bundesarchiv liczą 283 tys. stron dokumentów.
Różnorodne akta policyjne z Generalnego Gubernatorstwa oraz terenów wcielonych do Rzeszy odzwierciedlają działalność rozmaitych formacji policyjnych, od żandarmerii czy policji porządkowej po Gestapo i SD. To akta dotyczące organizacji i obsady personalnej niemieckiego aparatu policyjnego, sprawozdania grup operacyjnych z jesieni 1939 r., raporty na temat działalności polskiego podziemia i zwalczania go przez policję, mordowania polskich zakładników w odwecie za działalność Polskiego Państwa Podziemnego, poszczególnych akcji realizowanych przez aparat policyjny (akcja AB, deportacje, praca przymusowa i egzekucje Żydów, tłumienie powstania warszawskiego, przesiedlenia i inne represje wobec ludności polskiej i żydowskiej), sprawozdań z działalności poszczególnych jednostek policyjnych i oddziałów SS, ocen skuteczności polskiej policji granatowej i policji ukraińskiej, a także działalności agentów Gestapo.
Sprawozdania pracowników nazistowskiej administracji są źródłem masowym zawierającym relacje Niemców z okresu II wojny światowej. Spisywane do lat 50. przez ludzi mieszkających w RFN mają charakter subiektywny i charakteryzują się właściwie tym samym schematem. Autorzy odpowiadali na pytania według wcześniej przygotowanego kwestionariusza, ewentualnie w drugiej części rozszerzając go o element opisowy. Relacje składali Niemcy którzy podczas wojny pracowali w administracji, władzach, bądź pełnili inne funkcje publiczne na polskich ziemiach wcielonych do Rzeszy, w Generalnym Gubernatorstwie i na obszarach wschodnich. Swoimi przeżyciami wojennymi dzielą się urzędnicy zatrudnieni w urzędach pracy, finansowych, nadzoru budowlanego, drogowego, a także pocztowcy, leśnicy, sędziowie, radcy szkolni. Nie brakuje również osób z najbliższego Alberta Forstera, namiestnika Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Opowiadają o ewakuacji ludności niemieckiej pod koniec wojny, walkach o dane miasto bądź wieś, zachowaniu się żołnierzy polskich i sowieckich oraz tworzeniu się polskiej i sowieckiej administracji. W materiałach są informacje o organach publicznych i stowarzyszeniach.
Instytutu Pileckiego jako jedna z nielicznych instytucji na świecie posiada w swoich zbiorach dokumenty Komisja ds. Zbrodni Wojennych Narodów Zjednoczonych (United Nations War Crimes Commission – UNWCC). Zostały one odtajnione dopiero w 2017 r., a do niedawna wgląd do nich był możliwy jedynie za zgodą Sekretarza Generalnego ONZ. Teraz archiwum cyfrowe Instytutu będzie trzecim miejscem po londyńskiej The Wiener Library oraz waszyngtońskim Holocaust Memorial gdzie materiały będą dostępne dla badaczy.
W latach 1943–1948 UNWCC gromadziła dokumenty, które stanowią świadectwo m.in. niemieckiej polityki okupacyjnej w Polsce, w tym także zbrodni Holocaustu. Wiele z nich zostało przekazanych komisji przez Rząd Polski na Uchodźstwie w oparciu o raporty przygotowane przez Polskie Państwo Podziemne. Są wśród nich szczegółowe opisy obozów koncentracyjnych i zagłady w Treblince i Auschwitz-Birkenau. Dokumenty potwierdzają, że polskie władze emigracyjne bardzo wcześnie informowały aliantów zachodnich i społeczność międzynarodową o zbrodniach niemieckich w okupowanym kraju, a także o działaniu obozów koncentracyjnych i zagłady. Komisja w toku swoich prac wyznaczała nowe standardy, rozszerzając wachlarz ściganych zbrodni i dołączając do nich przemoc seksualną, tortury (także waterboarding), masakry na wielką skalę, które później zostały zakwalifikowane do ludobójstwa (genocide), i zbrodnie przeciw ludzkości.
Zbiór archiwalny po UNWCC zawiera 455 tys. stron dokumentów. Są wśród nich akty oskarżenia przeciwko zbrodniarzom wojennym, relacje świadków, protokoły z posiedzeń, sprawozdania i korespondencja. Zgromadzone materiały archiwalne dotyczą ponad 30 tys. osobnych przypadków zbrodni wojennych, popełnionych podczas II wojny światowej przez państwa Osi.
Z okazji otwarcia archiwum cyfrowego zostaną także udostępnione nagrania filmowe pochodzące z projektu Świadkowie Epoki – Archiwum Historii Mówionej, prowadzonego od 2018 r. przez Instytut Pileckiego. W pierwszej kolejności będzie to 100 pełnych notacji, które dotąd były dostępne wyłącznie w skróconej wersji na serwisie YouTube. Będą to przede wszystkim wspomnienia osób, które przeżyły II wojnę światową, a także tych, którzy dobrze pamiętają okres komunistyczny. Dziesiątki godzin wspomnień, w których o swoich przeżyciach opowiadają żołnierze wszystkich frontów, cywile, więźniowie polityczni, obozów koncentracyjnych, łągrów, robotnicy przymusowi, a wśród nich m.in. Wiesław Kępiński (przybrany syn Jarosława Iwaszkiewicza, ocalony z rzezi Woli), ks. Jan Sikorski (duszpasterz więzienny, kapelan Solidarności), Aleksander Tarnawski (ostatni żyjący cichociemny), czy Teresa Żabińska-Zawadzka (córka Antoniny i Jana Żabińskich, sprawiedliwych z warszawskiego ZOO).
Inauguracja archiwum cyfrowego Instytutu Pileckiego nie wyczerpuje wszystkich naszych planów. Wygląd archiwum będzie stale modernizowany i dostosowywany do potrzeb użytkowników, np. poprzez dodawanie kolejnych funkcjonalności systemu. Przede wszystkim jednak zasoby dostępne w cyfrowym archiwum będą stale uzupełniane. W pierwszej kolejności dodamy kolejne zespoły archiwalne pochodzące z Bundesarchiv. Będą to dokumenty dotyczące poszczególnych oddziałów i szkół Policji Porządkowej oraz relacje dotyczące administracji i gospodarki obszarów niemieckich na wschód od Odry i Nysy oraz w Czechach i na Morawach. Na szczególną uwagę zasługuje dziennik generała SS Ericha von dem Bacha-Zelewskiego, obejmujący okres od 25 czerwca 1941 roku do 22 stycznia 1942, w którym autor zanotował swoje przeżycia wojenne, zwłaszcza jako dowódca oddziałów walczących z partyzantami w okupowanej Europie. Następnie udostępnimy materiały z brytyjskiego archiwum państwowego National Archives, będące dokumentami angielskich ministerstw spraw zagranicznych i wojny dotyczącymi okupowanej Polski. W kolejnych miesiącach w archiwum cyfrowym pojawią się także dokumenty z Archiwum Wschodniego Ośrodka KARTA, dotyczące losu Polaków pod okupacją sowiecką. Repozytorium będzie także stale uzupełniane kolejnymi nagraniami z projektu Świadków Epoki. Z czasem mamy nadzieję, że w archiwum cyfrowym pojawią się również zasoby fotograficzne, dźwiękowe, książkowe, a nawet mapy.
Czytelnia
Opisy katalogowe materiałów dostępne są online na stronie archiwum cyfrowego. Z treściami materiałów można się zapoznać jedynie w Czytelni, która mieści się w Bibliotece Instytutu Pileckiego. To miejsce ogólnodostępne, którego celem jest bezpłatne udostępnianie materiałów badawczych naukowcom i wszystkim zainteresowanym, oferujące przyjazne środowisko do cichej pracy. Personel służy pomocą w zakresie ogólnych zapytań dotyczących zbiorów, pomaga użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwia po uzyskaniu odpowiednej zgody wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Większość materiałów archiwalnych jest w otwartym dostępie na komputerach znajdujących się w Czytelni. Część naszych zbiorów, np. te pochodzące z Bundesarchiv, jest jednak objęta ograniczeniami dostępności wynikającymi z umów pomiędzy Instytutem a instytucjami je przekazującymi. Po przybyciu do Czytelni konieczne jest dopełnienie formalności w postaci podpisania stosownych oświadczeń. Dzięki nim dostęp do treści dokumentów będzie możliwy na miejscu.
Dokumenty w archiwum cyfrowym prezentowane w formie PDF w języku w którym zostały wytworzone. Celem ich lepszej przeszukiwalności zostały przetworzone przez program OCR. Poszczególnym materiałom towarzyszą także opisy inwentarzowe w postaci systemu metadanych. Użytkownik poprzez pełnotekstową, inteligentną wyszukiwarkę, przeczesującą zarówno treści dokumentów jak i metadane będzie mógł łatwo żeglować po morzu źródeł. Innym możliwym sposobem poruszania się po zgromadzonych zasobach będzie wykorzystanie ich podziału na instytucje archiwalne, z których pochodzą dokumenty. W takiej kolekcji pochodzącej z danego archiwum znajdować się będą ułożone hierarchicznie zespoły i jednostki archiwalne.
Przed wizytą zalecamy zapoznanie się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich chętnych do zapoznania się z naszymi zbiorami zapraszamy do Instytutu Pileckiego na ul. Foksal 17 w Warszawie. Czytelnia jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9–15. Przed wizytą należy się wcześniej umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
